Quá trình sáng tạo vở opera “Chuyện Bà Thị Kính”/ The Tale of Lady Thị Kính
Bài đăng trên Nhật Báo Viễn Đông. Bản điện tử tại: http://viendongdaily.com/khai-niem-am-nhac-trong-34chuyen-ba-thi-kinh34-pnjxlz5e.html
Read the English version.
Kỳ 10 đã bàn đến khái niệm “thăng hoa”của vở opera. Khái niệm này cũng được thể hiện về mặt âm nhạc trong tác phẩm “Chuyện Bà Thị Kính”. P.Q. Phan cho biết: nói chung, ở đầu vở, âm nhạc mang tính ngây thơ, trong sáng, vui tươi, có thể nói là dễ dãi. Khi câu chuyện tiếp diễn, âm nhạc trở nên nghiêm túc hơn, nặng nề hơn, thiêng liêng hơn, và đầy kịch tính hơn. Các bài hát được phân tích sau đây được gọi là aria — là loại bài hát mang giai điệu hay, dễ nhớ trong một vở opera, khác với recitative là hát nói.
Cân bằng giải trí và gợi hứng (inspire)
Trước hết phải nói đến chuyện một vở opera là gì? Trong giới nghệ thuật, rất khó định nghĩa. Nhiều người cho rằng một vở opera phải là một tác phẩm mang tính đột phá từ đầu đến cuối. Điều này đúng, nhưng opera khác với một bản giao hưởng ở chỗ opera là hình thức nghệ thuật trong đó khán giả đóng một vai trò quan trọng, và một chức năng của opera là tính giải trí. Do đó, nhà soạn nhạc opera phải nghĩ đến sự cân bằng giữa hai yếu tố giải trí để tiếp cận khán giả, và gợi hứng để giảng giải. Ví dụ các vở opera được xem là thành công đều có sự cân bằng này, còn opera của Bellini thì không được chuộng nhiều vì chỉ mang tính giải trí thuần túy mà không hề đặt ra vấn đề gì cho người xem suy ngẫm. Có thể nói những người xem opera nghiêm túc không thích Bellini, nhưng các vở Don Giovanni hoặc Magic Flute của Mozart thì rõ ràng là gây cảm hứng cho nhiều người.
Khi viết “Chuyện Bà Thị Kính” (The Tale of Lady Thị Kính), P.Q. Phan phải chọn phần nào để giải trí và phần nào để gợi hứng. Phần lớn lời các bài hát của Thị Kính là về vấn đề đạo đức, về niềm tin, về lối sống — rõ ràng không phải để giải trí mà để gợi hứng và khuyên giảng khán giả về nhiều mặt. Nhân vật Thị Kính phát triển qua nhiều giai đoạn và âm nhạc gợi hứng cũng đa dạng như thế.
Con gái
Ngay từ bài hát đầu tiên, Thị Kính đã hát về vấn đề làm đàn bà nghĩa là như thế nào. Theo lời hát: đó là phục vụ gia đình, chồng, và xã hội. Câu nói này rõ ràng là về nghĩa vụ của một người đàn bà. Tuy nhiên Thị Kính lúc này là gái chưa chồng nên không hề đặt câu hỏi về vấn đề này mà chỉ hát lên những điều mình được dạy. Vì vậy nhạc ở đây là âm nhạc ngây thơ, trong sáng.
Đàn bà
Bài hát tiếp theo khi Thị Kính đồng ý lấy Thiện Sĩ là về nghĩa vụ của một người đàn bà có chồng, cũng là bài hát để giảng giải chứ không phải để giải trí. Thị Kính lúc này là đàn bà có chồng nhưng sự trưởng thành chỉ thể hiện ở tuổi tác chứ chưa qua kinh nghiệm cuộc sống. Vì vậy bài hát vẫn còn mang tính ngây thơ, trong sáng, vui tươi, không nghi kỵ, chỉ hơi nghiêm trang một chút thôi.
Trưởng thành
Từ bỏ cuộc sống đời thường và đi tu là giây phút Thị Kính trưởng thành. Thị Kính bắt đầu đặt câu hỏi không những về cuộc đời của người đàn bà mà còn về thân phận con người. Để thể hiện tâm trạng suy tư này, âm nhạc không đi vòng vo, vô mục đích mà trực tiếp: nhạc đi từ thấp lên cao để diễn tả quá trình phát triển trong tư tưởng này. Đây chưa phải là giây phút giác ngộ lớn trong đời Thị Kính nhưng là giây phút quan trọng và âm nhạc cũng được xử lý đúng mức như thế.
Ở cảnh Thị Mầu lên chùa ghẹoThị Kính-Tiểu Kính Tâm, Thị Kính chỉ là vai phụ nhưng trong lòng đã bắt đầu có sự đa nghi không biết chuyện gì sẽ xảy ra sau vụ tán tỉnh này. Cho thấy đây là sự suy nghĩ của một người đàn bà trưởng thành biết rằng cuộc sống không đơn giản, và đi tu không phải là câu trả lời cho tất cả mọi vấn đề. Bài hát của Thị Kính là về sự thay đổi và không biết chắc mọi việc sẽ tiến triển tới đâu.
Chín chắn
Tại phiên xử Thị Mầu chửa hoang, Thị Kính nhận tội thay cho Thị Mầu. Hành động vì người khác như thế này của Thị Kính cho thấy Thị Kính đã thăng hoa để trở thành một người tốt hơn, nhưng con đường phía trước vẫn còn mờ mịt, chưa biết chuyện gì sẽ diễn ra tiếp theo. Do đó để mô tả tâm trạng này, âm nhạc không mô tả sự chấm dứt, không diễn tả quá trình như đi từ A đến B, mà đơn giản diễn tả một sự việc đang diễn ra.
Thăng hoa
Đến khi Thị Kính bị đuổi khỏi chùa thì chùa không phải là nơi nương tựa của Thị Kính nữa. Về mặt khái niệm, yếu tố này quan trọng ở chỗ nó gợi lên liên tưởng về việc Đức Phật đã giác ngộ dưới gốc cây bàng chứ không phải trong chùa. Nếu không bị đuổi khỏi chùa, Thị Kính cũng không giác ngộ được. Vậy nên bài hát về việc Thị Kính bỏ chùa ra đi giống như một lời giới thiệu để dẫn đến bài hát lớn tiếp theo khi Thị Kính hát về việc bế trẻ đi xin ăn ở chợ.
Đây là bài hát quan trọng nhất của Thị Kính. Về mặt lời, việc đi ra chợ miêu tả sự di chuyển từ chỗ này sang chỗ khác, cũng như quá trình thăng hoa là đi từ giai đoạn này sang giai đoạn khác. Về mặt âm nhạc, ban đầu bài hát ít cảm động nhưng dần dần tình cảm tăng lên, nhạc đi từ thấp đến cao, bắt đầu từ thư giản và dần dần trở nên bức thiết hơn. Bài hát “Bế trẻ ra chợ” chính là bài hát miêu tả sự thăng hoa của Thị Kính.
Ở cảnh cuối này, âm nhạc của toàn bộ vở opera đã trở nên hoàn toàn hiện đại. Nếu mở đầu vở, nhạc gần với nhạc truyền thống Việt Nam, thì đến lúc này tính dân tộc giảm đi và âm nhạc đi gần đến chỗ phổ quát (universal).
Quá trình thăng hoa của Thị Kính kết thúc với đỉnh cao của sự thăng hoa khi Thị Kính trên niết bàn kể lại chuyện đời của mình cho mọi người nghe. Bài hát “Bế con ra chợ” được mở rộng và biến thành bài hát kết thúc của vở opera, “Trên niết bàn”. Bài hát này có phần giống bài hát “Bế trẻ ra chợ” nhưng lớn hơn cả về lời, lớn hơn trong sự chuyển âm và chuyển thể, và lớn hơn cả về lượng. Nghĩa là vào những phút cuối của vở opera, tất cả các nhân vật cùng hòa vào hát và và biến “Trên niết bàn” thành bài hát ca tụng Phật Bà và vẽ lên một bức tranh thực tế trộn lẫn ước mơ: rằng cuối cùng thì một người bình thường cũng có thể trở thành một đấng siêu việt. Có thể nói Thị Kính là nhân vật nắm giữ khái niệm chính của toàn bộ vở opera và quá trình thăng hoa về mặt âm nhạc được thể hiện chủ yếu là qua các bài hát của nhân vật này.
–> Đọc bài tiếng Anh
–> Trở về Loạt bài Quá trình sáng tạo
© 2012 Anvi Hoàng
